Energia i Recykling nr 1(1) 2018
tekst: Zbigniew Milkiewicz, Rafał Zgórzak, Anna Osmańska - eksperci Instytutu Badań i Rozwoju Nauk Prawnych i Ekonomicznych Eurostrateg
Ministerstwo Środowiska prowadzi obecnie analizy dotyczące możliwości wprowadzenia w Polsce systemu obowiązkowej kaucji na jednorazowe opakowania po napojach. Jakie wiążą się z tym zmiany, by system mógł funkcjować w Polsce w sposób efektywny?
W strumieniu odpadów komunalnych, generowanych codziennie przez miliony Polaków, najcenniejszą grupą są odpady opakowaniowe. Szacuje się, że ich ilość przekracza 3 mln ton, z czego połowa to jednorazowe opakowania po napojach (głównie butelki PET oraz puszki aluminiowe).
Dziś opakowania te są zbierane selektywnie z gospodarstw domowych, jednak system ten jest daleki od ideału. Oznacza to, że wiele frakcji odpadów ulega zanieczyszczeniu, np. papier ulega rozmoczeniu i traci swoje właściwości, butelki szklane się tłuką, tworzywa sztuczne ulegają zmoczeniu i zanieczyszczeniu odpadkami organicznymi. Tak zmieszane odpady są transportowane do regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK) i w większości podlegają sortowaniu.
Koszt pozyskania tony takich surowców, z uwzględnieniem odbioru pojemników z gospodarstw domowych, przeładunku i sortowania, wynosi ok. 300-350 zł. Wartość tak uzyskanych surowców jest o ok. 25% niższa w wyniku ich zanieczyszczenia, również w procesie transportu w śmieciarkach i sortowania na liniach automatycznych. Szacuje się też, że ok. 20% masy odpadów nie jest w tym procesie w ogóle odzyskiwana i trafia bezpośrednio na składowiska.
Coraz wyższe poziomy recyklingu (70% w 2030 r.), narzucane krajom członkowskim przez Unię Europejską, stawiają Polskę przed wyzwaniami stworzenia efektywnego wsparcia systemu gospodarki odpadami.
Wartość opakowania w cenie towaru
Zapewnienie większego zwrotu opakowań jest możliwe przez wprowadzenie w Polsce systemu kaucjonowania jednorazowych opakowań. System taki będzie prowadził do usprawnienia zwrotu i zbiórki zużytych odpadów opakowaniowych, a także do wzrostu recyklingu zebranych odpadów.
Istota systemu kaucji na opakowania sprowadza się do zasady, zgodnie z którą przy zakupie towaru w opakowaniu cena za towar obejmuje również wartość opakowania, którą można otrzymać z powrotem po wykorzystaniu produktu i zwrocie opakowania1.
Podstawowym celem wprowadzenia systemu opakowań kaucyjnych jest redukcja ilości odpadów dzięki efektywnemu poddaniu ich recyklingowi oraz zapewnienie dodatkowych ilości cennych surowców wtórnych dla krajowych zakładów recyklingu.
Stworzenie systemu zwrotu opakowań może przynieść Polsce korzyści społeczne i ekologiczne. Skutkiem wprowadzenia systemu będzie zbieranie większej liczby opakowań jednorazowych i sprawne poddawanie ich recyklingowi. Zwrócone opakowania w systemie opakowań kaucyjnych są cennym surowcem, o najwyższym stopniu czystości, który łatwiej i szybciej może zostać poddany obróbce surowcowej.
Cenne, czyste surowce wtórne
System opakowań kaucyjnych obowiązuje obecnie m.in. w takich państwach jak Niemcy, Holandia, Belgia Szwecja, Estonia czy Chorwacja. Wprowadzony w Niemczech system przewiduje kaucję na opakowania jednorazowego użytku, takie jak puszki aluminiowe oraz butelki PET. Powyższe powoduje, że recykling butelek jednorazowego użytku po ich zwróceniu jest bardziej efektywny.
Do najważniejszych celów, jakie przyświecały wprowadzeniu tego systemu w Niemczech, zalicza się wspieranie rozwoju opakowań przyjaznych środowisku naturalnemu, zwiększenie poziomu zwrotów i recyklingu oraz zmniejszenie ilości odpadów deponowanych na składowiskach.
W ramach systemu konsumenci zwracają puste opakowania w sklepach, w których umieszczono specjalne automaty do ich oddania. Przy zwrocie opakowań w automacie konsumenci otrzymują bon na zwrot kaucji, na podstawie którego otrzymuje się w kasie zwrot kaucji, bon może także zostać wykorzystany podczas zakupów. Jednocześnie opakowania podlegające zwrotowi są specjalnie oznakowane, co ułatwia konsumentom rozpoznanie, które butelki i opakowania można zwrócić.
Należy zaznaczyć, że korzyści płynące z wprowadzenia systemu kaucyjnego w Niemczech przewyższają koszty wprowadzenia i utrzymania systemu. System ten powoduje bowiem, że strumienie zwracanych opakowań są jednorodne, nie są zanieczyszczone, a tym samym są cennym surowcem, za który można osiągać stosunkowo wysokie ceny.
System jest oceniany pozytywnie – wprowadzenie kaucji spowodowało zmniejszenie liczby odpadów opakowaniowych na składowiskach. Obecnie w Niemczech postuluje się wzmocnienie systemu przez dalsze rozszerzanie kaucji na opakowania dla wszystkich możliwych napojów oraz na opakowania o większej objętości.
Jak funkcjonuje system?
Funkcjonowanie takiego systemu zamyka się w pięciu krokach:
Krok 1. Wprowadzający (producenci) produkty w opakowaniach objętych obowiązkiem kaucjonowania doliczają kaucję do każdej sztuki sprzedanego towaru do hurtownika. Obowiązek odprowadzenia kaucji określony jest np. na cztery tygodnie od daty sprzedaży. Kwota ta wpływa na konto jednostki zarządzającej Krajowym Systemem Kaucjonowania (KSK). Producent ma obowiązek oznakować opakowanie w sposób ustalony przez KSK.
Krok 2. Hurtownik po nabyciu produktów w opakowaniach kaucjonowanych odsprzedaje towar detalistom z uwzględnieniem kaucji w cenie towaru. Jest to operacja finansowo neutralna dla dystrybutora z punktu widzenia obecności kaucji.
Krok 3. Dystrybutor detaliczny (hipermarket, dyskont, sklep osiedlowy) pobiera kaucjęe przy sprzedaży opakowania.
Krok 4. Konsument zwraca opakowanie po zakupionym towarze w punkcie sprzedaży i otrzymuje zwrot kaucji. W przypadku zwrotu wszystkich zakupionych opakowań konsument nie ponosi żadnych kosztów finansowych związanych z gospodarką tego strumienia odpadów.
Krok 5. Zwrot opakowania jest odnotowany w informatycznym systemie clearingowym, odpady są transportowane do centrów zliczania, a następnie KSK zwraca producentom opłatę depozytową.
Efekt środowiskowy
Gospodarowanie odpadami w Polsce należy ulepszyć w celu ochrony, zachowania i poprawy jakości środowiska naturalnego, ochrony zdrowia ludzkiego, zapewnienia ostrożnego i racjonalnego wykorzystywania zasobów naturalnych oraz wspierania gospodarki o obiegu zamkniętym.
Promowanie systemu opakowań kaucyjnych jest zasadne ze względu na pozytywne oddziaływanie na środowisko naturalne i redukcję zużycia zasobów naturalnych. System taki powoduje zmniejszenie ilości odpadów na składowiskach. Dążenie do tworzenia zamkniętych obiegów gospodarczych w zakresie odpadów pozwoli na traktowanie zużytych opakowań nie jako odpadów, ale jako surowców mogących służyć do ponownego zastosowania. Zmniejszenie liczby składowisk i ograniczanie składowania odpadów jest natomiast głównym przedmiotem obecnej polityki UE.
Obniżenie kosztów
Zanieczyszczenie środowiska ma bezpośrednie szkodliwe skutki nie tylko dla środowiska naturalnego, ale także dla ekonomii, gdyż generuje wysokie koszty zbierania i składowania odpadów. Wprowadzenie systemu opakowań kaucyjnych powinno pomóc w wyeliminowaniu tego problemu, a także doprowadzić do znacznego obniżenia kosztów.
Dodatkowym aspektem wprowadzenia zmian będzie zmniejszenie kosztów transportu odpadów. Odniesienie opakowania do punktu handlowego powoduje, że zmniejsza się masa odpadów transportowanych przez firmy śmieciowe z gospodarstw domowych do stacji przeładunkowych, a następnie do sortowni.
Wdrożenie zamkniętego łańcucha dystrybucji dóbr, wykorzystującego naturalne zachowania społeczne, spowoduje zwrot odpadów przez konsumentów bezpośrednio do miejsca zakupu towarów.
Wartości społeczne
Wprowadzenie systemu opakowań kaucyjnych zmotywuje konsumentów do zwrotu opakowań po zużytych produktach, aby umożliwić poddanie ich recyklingowi. W praktyce będzie to oznaczało, że odpowiedzialność za system będą ponosili zarówno sprzedawcy, jak i konsumenci. Dzięki kaucji konsumenci będą zmobilizowani do określonych zachowań, tj. zwrotu opakowania w określony sposób i w określonym miejscu, co zapewni efektywne działanie systemu.
System opakowań kaucyjnych doprowadzi do znacznego podwyższenia świadomości ekologicznej mieszkańców. Zapewnienie obywatelom dostępu do wiarygodnych informacji na temat systemu i jego uwarunkowań przyczyni się do dokonywania przez nich świadomych wyborów. W systemie opakowań kaucyjnych celowe jest wspieranie działań uświadamiających i edukujących obywateli, aby ich postępowanie zapewniło realizację celów systemu.
Inwestycje, innowacje i systemy IT
Główną rolę w tej zmianie systemowej odegrają nowe inwestycje i innowacje. Aby gruntownie zmienić sposoby produkcji i konsumpcji oraz przekształcić odpady opakowaniowe w produkty o wysokiej wartości, potrzebne będzie stworzenie nowych technologii, procesów, usług i modeli biznesowych, które ukształtują przyszłość gospodarki odpadami i postawę społeczeństwa. Wspieranie badań i innowacji będzie stanowić główną drogę do takiej transformacji, przyczyni się także do zwiększenia konkurencyjności i do modernizacji przemysłu w UE.
Koszty wprowadzenia systemu
Wprowadzenie systemu opakowań kaucyjnych będzie wymagało nakładów finansowych. Koszty związane będą przede wszystkim z nabyciem urządzeń, w tym automatów do zwracania opakowań w sklepach, zaprojektowaniem systemów IT, a także z wprowadzeniem nowych instalacji do odzysku. Konieczne będzie również zatrudnienie wykwalifikowanych pracowników do obsługi systemu. Niezbędne będzie ponadto usprawnienie i unowocześnienie obecnej struktury logistycznej, której celem będzie umożliwienie powrotu opakowania do producenta, a następnie jego ponowne wykorzystanie. Należy zakładać, że koszty te w przyszłości nie tylko się zwrócą, ale też doprowadzą do znacznych oszczędności.
Efekty gospodarcze i społeczne
System opakowań kaucjonowanych jest rozwiązaniem ekonomicznym, które przyniesie Polsce korzyści społeczne i ekologiczne, takie jak aktywacja producenta i dystrybutora produktów również po utracie cech użytkowych produktu (rozszerzona odpowiedzialność producenta) oraz współdzielenie kosztu nowego rozwiązania z przedsiębiorcami i konsumentami (sustainable development). Poza tym spowoduje zmniejszenie kosztów transportu poprzez wdrożenie ostatniego elementu zamykającego łańcuch dystrybucji dóbr, wykorzystujący naturalne zachowania społeczne – kiedy kupujesz nowe, oddajesz zużyte (reverse logistics). Wpłynie to na zmniejszenie zużycia energii potrzebnej do zagospodarowania odpadów, gdyż surowce będą odzyskiwane szybciej i efektywniej (smart energy consumption), a także przyniesie dodatkowe wartości społeczne i ekologiczne (świadomość/nawyki/ochrona środowiska)/ Określenie nominalnej wartości opakowania spowoduje zmianę podejścia i przedefiniowanie odpadów opakowaniowych w kierunku cennych surowców (waste to source). Zwiększy się też świadomość ekologiczna i wykształci się nawyk porządku i oszczędność (environmental awareness). W konsekwencji nastąpi ograniczenie szkodliwego dla środowiska składowania odpadów wśród masy niepoddanych recyklingowi odpadów komunalnych (positive waste management) oraz zwiększy się ilość odpadów dobrej jakości, które będą mogły zostać poddane recyklingowi (recycling benefits).
Daje to powód do jednoznacznego wniosku, że nowe rozwiązanie spowoduje, iż obrót produktami w opakowaniach będzie miał charakter rzeczywistej gospodarki recyrkulacyjnej, racjonalnie wykorzystującej zasoby.
Źródło:
Krzywda J., Krzywda D.: Logistyka zwrotna a zrównoważony rozwój. System kaucyjny opakowań w Niemczech. Cz. I. „Logistyka” 3/2014
